Μεταμοντερνισμός: Φωτογραφία χωρίς φωτογραφία!
Η φωτογραφία, καθ' όλη τη διάρκεια του 20ου αιώνα, αμέσως μόλις κατάφερε να πατήσει στα πόδια της και να αποκτήσει ορατότητα, διεκδίκησε στα ίσα τη θέση της στην ιστορία της τέχνης. Έτσι, μετά από τον καταστροφικό Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, πρωτοστάτησε σε όλες τις πρωτοπορίες που γέννησε η κάθε εποχή: Φουτουρισμό, Ντανταϊσμό, Σουρεαλισμό. Σημαντικοί φωτογράφοι συμμετείχαν ενεργά και έδωσαν αέρα στα πανιά αυτών των κινημάτων με το ρηξικέλευθο έργο τους.
Σε ένα σύντομο κείμενο δεν είναι δυνατόν να αναπτυχθεί ολόκληρη η ιστορία της φωτογραφίας, όπως αυτή διέρχεται μέσα από τα κινήματα τέχνης της κάθε εποχής, πώς επηρεάζεται και επηρεάζει.
Επιλέγω να ασχοληθώ ειδικά με την θέση της φωτογραφίας στο μεταμοντερνισμό -αρκούμενος μόνο σε μια μικρή εισαγωγή- για πολλούς λόγους. Κυρίως όμως γιατί όλα αυτά τα χρόνια που ασχολούμαι με τη φωτογραφία (περίπου τρεις δεκαετίες) παρατηρώ μια συνεχώς εντεινόμενη άρνησή του από αρκετούς φωτογράφους! Αρνητές του μεταμοντερνισμού λοιπόν, που παλεύουν με νύχια και με δόντια για την 'κανονική' φωτογραφία!
Τι είναι μεταμοντέρνο;
Ο όρος μοντέρνο προέρχεται από το λατινικό 'modo' που σημαίνει 'μόλις τώρα'. Έτσι το μεταμοντέρνο κυριολεκτικά σημαίνει 'μετά το μόλις τώρα'. Συνήθως -σε όλες τις εποχές- χρησιμοποιούμε τον όρο σύγχρονη τέχνη για να μιλήσουμε για την τέχνη των ημερών μας. Στην εποχή μας οι δύο περίοδοι (μεταμοντέρνα/σύγχρονη) συμπίπτουν. Όταν όμως στο μέλλον η 'μεταμοντέρνα τέχνη' θα έχει παραγκωνιστεί από κάποια άλλη μορφή με κάποιο άλλο όνομα, οι δύο περίοδοι θα έχουν διαφοροποιηθεί.
Τα τελευταία περίπου 50 χρόνια -την εποχή του μεταμοντερνισμού- δεν εμφανίζονται ενιαία κινήματα με διεθνή εμβέλεια, που να αγκαλιάζουν μορφές τέχνης, ούτε καλλιτέχνες που να πρόσκεινται σε μεγάλες θεωρίες. Δεν διακρίνονται πρωτοπορίες και αν εμφανίζονται κάποιες ομάδες, δεν έχουν τη μαχητικότητα των προηγούμενων πρωτοποριών, που αγωνίζονταν για καινούριες μορφές στην τέχνη και για καινούριες δομές στην κοινωνία. Διακρίνονται άτομα, μεμονωμένοι καλλιτέχνες με υποκειμενική έκφραση, μικρές ομάδες και ατομικές δουλειές σε διαφορετικά μέρη του κόσμου. Οι καλλιτέχνες ουσιαστικά βρίσκουν διέξοδο στο πλήθος των μικρών εναλλακτικών χώρων, των μικρών περιοδικών και, πάνω απ’ όλα, έχοντας τη διάθεση να δουλεύουν μαζί.
Δεν υπάρχουν κάποια χαρακτηριστικά που ορίζουν τι είναι 'μεταμοντέρνα τέχνη'. Μπορούμε να πούμε όμως ότι είναι ένα στιλ που προτείνει μία ευρύτερη, πιο θεαματική αντίληψη της τέχνης, αξιοποιώντας νέες εικαστικές μορφές που περιλαμβάνουν το βίντεο και τη ψηφιακή τεχνολογία. Συμπίπτει με την ανάπτυξη της ψηφιακής τεχνολογίας και διερευνά εικαστικές μορφές από την εννοιολογική τέχνη, την Performance, τα Installations, καθώς και μορφές που στηρίζονται στους υπολογιστές. Εμφανίζεται εντελώς αποστασιοποιημένη από την παραδοσιακή λειτουργία της που είναι η έκφραση του ‘ωραίου’.
“...Όπως αναφέρει ο Christopher Read: 'Για τους μεταμοντερνιστές, τίποτα από όσα μπορούμε να κάνουμε δεν είναι πράγματι ‘πρωτότυπο’, αφού οι σκέψεις μας διαμορφώνονται από την εμπειρία μιας ζωής βασισμένης στην αναπαράσταση. Είναι λοιπόν αφελές να φαντάζεται κανείς ότι ο δημιουργός επινοεί τις φόρμες του έργου του ή ελέγχει το νόημά του. Αντί να ομνύει την αυθεντική πρωτοτυπία, ο Μεταμοντερνισμός συγκεντρώνει την προσοχή του στον τρόπο με τον οποίο εικόνες και σύμβολα (σημαίνοντα) αλλάζουν νόημα, ή χάνουν εντελώς το νόημά τους σε διαφορετικά συμφραζόμενα αποκαλύπτοντας (αποδομώντας) τις διαδικασίες συγκρότησης του νοήματος. Καθώς λοιπόν κανένα σύνολο σημαινόντων, από τις καλές τέχνες ως τη διαφήμιση, δεν είναι πρωτότυπο, όλα εμπεριέχονται στις ιδεολογίες των πολιτισμών που τα παράγουν ή και τα ερμηνεύουν' ...” (1)
Αίτημα των μεταμοντέρνων καλλιτεχνών είναι η επανένταξη της τέχνης στη ζωή με παράλληλη στροφή σε παραδοσιακές δομές. Χρησιμοποιούν την καλλιτεχνική δημιουργία ως όχημα για κριτική προσέγγιση της πραγματικότητας, την οποία αμφισβητούν και επανεξετάζουν. Ο Μεταμοντερνισμός, ο οποίος υιοθέτησε μια σχετικιστική προσέγγιση της ιστορίας, της παράδοσης, της επιστήμης, της γλώσσας και της τέχνης, θέλησε να αποδομήσει τα συστήματα αυτά και να τα ξαναχτίσει κάτω από αυθαίρετες και μη συμβατές συνθήκες.
Στο χώρο των εικαστικών τεχνών, χαρακτηριστικά της μεταμοντέρνας αντίληψης εντοπίζονται ήδη από τη δεκαετία του 1960 με τα κινήματα της Ποπ Αρτ και της Εννοιολογικής Τέχνης, τα οποία αντιτίθενται στην ιδεολογία του Μοντερνισμού, που προβάλλει μια τέχνη αυτόνομη, αυτοαναφερόμενη και ανεξάρτητη από την πραγματικότητα. Το πιο ενδεδειγμένο μέσο γι αυτή την αντιπαράθεση περί αυτοαναφορικότητας της τέχνης και της μοναδικότητας της καλλιτεχνικής υπογραφής, θεωρήθηκε η φωτογραφία. Οι λόγοι είναι προφανείς: η φωτογραφία κυκλοφορεί σε πολλά αντίτυπα και η παρέμβαση σε ήδη υπάρχουσες φωτογραφίες μειώνει την ισχύ της καλλιτεχνικής αυθεντίας και την προβολή της προσωπικότητας του δημιουργού. Εξάλλου, η φύση της φωτογραφικής τέχνης που σχετίζεται άμεσα με την οπτική πραγματικότητα τη φέρνει σε σύγκρουση με την παραδοσιακή αρχή του Μοντερνισμού σχετικά με την απομάκρυνση εξωγενών στοιχείων από την τέχνη.
Η Εννοιολογική Τέχνη στηρίζεται στην άποψη ότι το τελικό προϊόν του καλλιτέχνη έχει μικρότερη σημασία από την ιδέα που γεννήθηκε και την διαδικασία, που στο τέλος απλά αποτελεί μια καταγραφή, γι’ αυτό και το ενδιαφέρον της για τη φωτογραφία. Το καλλιτεχνικό αντικείμενο συχνά παράγεται με σκοπό να φωτογραφηθεί, όπως προφητικά είχε υποστηρίξει ο Walter Benjamin, αναφερόμενος στην δύναμη της αναπαραγωγής του. Έτσι μπορεί να υποστηριχθεί, ότι έργα καλλιτεχνών της Land Art ίσως να μην είχαν γίνει ποτέ, ή έστω δεν θα είχαν συλλάβει την ιδέα οι δημιουργοί τους, αν δεν υπήρχε η δυνατότητα να τα φωτογραφήσουν.
“...Πέρα όμως από την καταγραφική αξία της φωτογραφίας, οι εννοιολογικοί καλλιτέχνες ήταν αυτοί που έθεσαν πρώτοι το ζήτημα της ανάλυσής της, ως μηχανισμού και συστήματος επικοινωνίας και ως μορφής έκφρασης. Η φωτογραφία έπαψε προ πολλού να αποτελεί ένα αθώο μέσο καταγραφής του οπτικού μας κόσμου˙ δεν είναι ποτέ αθώα, πλαισιώνεται από μεθόδους αναπαράστασης και είναι πάντοτε - ακούσια ή εκούσια από πλευράς φωτογράφου - ιδεολογικά φορτισμένη. Στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος των καλλιτεχνών βρίσκεται τώρα ο κοινωνικός ρόλος του μέσου και η φιλοσοφική του διάσταση...” (1)
Η Barbara Kruger είναι Αμερικανίδα καλλιτέχνιδα, γνωστή από τη δεκαετία του 1980. Μέσα από το έργο της διερευνά τον τρόπο με τον οποίο η εξουσία, η βία και η σεξουαλικότητα παράγονται και διασπείρονται από τα μέσα ενημέρωσης. Ξεκίνησε την καριέρα της ως designer περιοδικού στην εταιρεία μέσων μαζικής επικοινωνίας Condé Nast, γεγονός που έχει επηρεάσει το καλλιτεχνικό της έργο. Τα έργα της ενσωματώνουν φωτογραφίες που προέρχονται από διάφορα μέσα επικοινωνίας. Η καλλιτέχνιδα έχει κόψει τις φωτογραφίες, τις έχει μεγεθύνει και αντιπαραθέσει με οξείες γλωσσικές δηλώσεις ή φράσεις. Τα έργα της αναπαράγονται μαζικά σε βιβλία, αφίσες, διαφημιστικές πινακίδες, αλλά και σε προϊόντα κατανάλωσης, όπως μπλουζάκια και κουτιά σπίρτων.
'Το Λιβάδι του Εφήμερου' - Φωτογραφία και εφήμερη τέχνη
Από το 2013 -και κάθε δυο χρόνια- φιλοξενώ καλλιτέχνες από όλη την Ευρώπη στο ορεινό χωριό Λιβάδι (λίγα χιλιόμετρα έξω από τη Θεσσαλονίκη), όπου και συμμετέχουν σε ένα 5ήμερο συμπόσιο-εργαστήριο αφιερωμένο στην εφήμερη τέχνη. Δημιουργούν το καλλιτεχνικό τους έργο δίπλα στο δάσος, χρησιμοποιώντας κυρίως υλικά που βρίσκουν στη γύρω φύση, καθώς και τα δικά τους υλικά που φέρνουν μαζί τους: Χώμα, πέτρες, νερό, οργανικά, όπως ξύλα ή φύλλα, αλλά και βιομηχανικά προϊόντα, όπως μέταλλα, σύρματα, τσιμέντο, ξύλινες κατασκευές, υφάσματα, φωτογραφίες.
Τα έργα αυτά έχουν το χαρακτήρα του εφήμερου, καθώς από την αρχή της σύλληψης και δημιουργίας τους ο καλλιτέχνης δεν βάζει ως προτεραιότητα τη διατήρησή τους σε βάθος χρόνου, κάτι πχ που επιθυμεί για ένα εικαστικό του έργο προς πώληση και χαρακτηρίζει τα έργα που προορίζονται για τα μουσεία και τις γκαλερί.
Το εφήμερο καλλιτεχνικό έργο δημιουργείται, το βλέπουμε/υπάρχει για κάποιο χρονικό διάστημα, και σύντομα, για διάφορους λόγους, φθείρεται, χάνεται, ενσωματώνεται στη γη και αυτό είναι ένα αναπόσπαστο μέρος ενός κύκλου ύπαρξης, που έχει προϋπολογιστεί κατά τη δημιουργία του.
Αποτυπώνω φωτογραφικά τη μεταμόρφωση των έργων σε όλα τα στάδια και η απαθανάτιση αυτή τους δίνει άλλου τύπου ζωή, καθώς τα κοινωνεί διαχρονικά στο κοινό τους και στην ιστορία. Η φωτογραφία είναι ένα κατ' ανάγκην αναπόσπαστο και υπολογίσιμο κατά τη διαδικασία παραγωγής κομμάτι, ένα απαραίτητο συμπληρωματικό μέσο για να αντιληφθούμε τον απόλυτο κύκλο δημιουργίας – φθοράς, είναι το παράπλευρο εργαλείο διάδοσης της εφήμερης τέχνης. Όπως έγραψε ο Goldsworthy: “...Κάθε έργο αναπτύσσεται, επιζεί, αποσυντίθεται, μέρος ενός κύκλου τον οποίο η φωτογραφία μπορεί και μας δείχνει σε όλη του την έκταση, υπογραμμίζοντας μάλιστα και αναδεικνύοντας τη στιγμή που το έργο έχει τη μεγαλύτερη ζωντάνια...”
Κατασκεύασα αυτό το γλυπτό στο πλαίσιο της δράσης 'Λιβάδι του Εφήμερου ΙΙ' το 2015. Για την κατασκευή του χρησιμοποίησα παλιές, χειροποίητες, ξύλινες κορνίζες, κατάλοιπα έκθεσης φωτογραφίας που είχα κάνει το 1997. Η ιδέα ήταν να δημιουργήσω εναλλασσόμενες 'φωτογραφίες χωρίς φωτογραφίες' στη φύση, ανάλογα με τη θέση του θεατή!
Βιβλιογραφικές Αναφορές
(1) Μεταπτυχιακή Εργασία της Γιώτας Χρήστου με θέμα: 'Η Υποδοχή της Φωτογραφίας ως Εκφραστικού Μέσου στη Σύγχρονη Ελληνική Τέχνη'
(2009 http://ikee.lib.auth.gr/record/114408/files/Teliko.pdf (σελ. 37, 44)
'Η σύγχρονη Τέχνη' της Anne Cauquelin (2007 ΤΟ ΒΗΜΑ γνώση)
'Εννοιολογική τέχνη του Tony Godfrey (2001 Καστανιώτης)
'Η Γλώσσα της Εικόνας' του Δημήτρη Τσατσούλη (2000 Ελληνικά γράμματα)
'ΤΟ ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΟ η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού' Φρέντρικ Τζαίημσον (1999 Νεφέλη)
'Νεωτεριστικά και παραδοσιακά στοιχεία στη μοντέρνα και μεταμοντέρνα τέχνη' της Ελένης Γέμτου (www.openarchives.gr)
'Εννοιολογική Τέχνη και Φωτογραφία' της Γιώτας Χρήστου (https://www.artycle.gr/fotografia/176-ennoiologiki-texni-kai-fotografia.html)
'Το Λιβάδι του Εφήμερου 2013-2017' (2019 Φωτογραφικό Κέντρο Θεσσαλονίκης)
