Η ιστορικός τέχνης, ανεξάρτητη επιμελήτρια μέλος της Hellenic Association of Art Critics (AICA-Hellas) Μαρία Κενανίδου μιλάει στο TheOpinion και τον Θανάση Ράπτη με αφορμή την έκθεση «Capturing the Future /Φωτογραφία στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης»
Ποιο είναι το νέο τοπίο της παραγωγής εικόνων που αντιμετωπίζουν σήμερα οι καλλιτέχνες με την αλματώδη, τελείως αχαρτογράφητη ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης που εισβάλει πλέον και στα 'χωράφια' της τέχνης; Είναι δικαιολογημένες οι ανησυχίες και οι προβληματισμοί τους ή απλά μιλάμε για μια ακόμη καινοτομία που προσφέρει η τεχνολογία;
Η ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης έχει εισβάλει στον χώρο της τέχνης και συγκροτεί σταδιακά ένα νέο τοπίο παραγωγής εικόνων. Βιώνουμε μία μεταβατική περίοδο που με συνεχώς νέες και ραγδαία εξελισσόμενες τεχνολογίες οι καλλιτεχνικές πρακτικές επηρεάζονται σαφώς από τους μετασχηματισμούς της σύγχρονης γραμματικής της όρασης. Βρισκόμαστε σε ένα νέο σύνορο τέχνης και τεχνολογίας, σε μία «υπαρξιακή καλλιτεχνική αστάθεια» ως προς το νέο τρόπο απεικόνισης και αποτύπωσης της αντίληψης, της γνώσης και της αυτογνωσίας.
Όσον αφορά τις ανησυχίες, είναι αυτό που θα λέγαμε «μείνε ανήσυχος»! γιατί μπορεί να προσφέρει ευελιξία και απεριόριστες δυνατότητες αλλά ταυτόχρονα μπορεί να αντικαταστήσει την ανθρώπινη δημιουργικότητα και να οδηγήσει σε απώλεια προσώπου, να θέσει θέματα πατρότητας του δημιουργού του έργου τέχνης, να κατασκευάσει και παραποιήσει οπτικές πληροφορίες και ντοκουμέντα θέτοντάς μας ευάλωτους ανάμεσα στο αληθές-ψευδές, να παραβιάζει τα πνευματικά δικαιώματα. Σε κάθε μεταβατική περίοδο που συμβαίνει αλλαγή των παραδοσιακών μέσων στην καλλιτεχνική παραγωγή καλό είναι να μη δαιμονοποιούμε τη χρήση του νέου μέσου αλλά να βρισκόμαστε σε επαγρύπνηση. Η τεχνητή νοημοσύνη κάνει άλματα και τα όρια της Ηθικής της όρασης είναι υπό διαμόρφωση, βρισκόμαστε μόνο στην αρχή της συζήτησης.
Οι συμμετέχοντες καλλιτέχνες αρκούνται στο να κατανοήσουν, να κατακτήσουν και εντέλει να
χρησιμοποιήσουν για την παραγωγή του έργου τους τα νέα μέσα που βασίζονται στην τεχνητή νοημοσύνη ή
κάποιοι από αυτούς είναι επιφυλακτικοί ή στέκονται με κριτική διάθεση απέναντί τους;
Η στάση των καλλιτεχνών των νέων μέσων που χρησιμοποιούν τεχνητή νοημοσύνη, ποικίλλει. Κάποιοι καλλιτέχνες είναι ενθουσιασμένοι και ανοικτοί στις δυνατότητες που προσφέρει, βλέποντάς την ως ένα εργαλείο που επεκτείνει τη δημιουργική διαδικασία και επιτρέπει νέους τρόπους έκφρασης, άλλοι είναι επιφυλακτικοί και έχουν κριτική διάθεση, κάποιοι άλλοι είναι δύσπιστοι και κάποιο αφοριστικοί.. Μία γενικότερη αίσθηση επισφάλειας είναι δικαιολογημένη, καθώς οποιαδήποτε ριζική αλλαγή στον μέσο καλλιτεχνικής παραγωγής και ιδιαίτερα με συνέπειες στην κοινωνικοπολιτική ύπαρξη του καλλιτεχνικού υποκειμένου αλλά και της αναπαράστασης και της φαντασίας. Μετατοπίζεται η έννοια του δημιουργού ποιος ο καλλιτέχνης ποια η συμμετοχή του στο ΑΙ καλλιτεχνικό έργο ποια η ποσόστωση συμμετοχής της τεχνητής νοημοσύνης ποια η απομάκρυνση από την αυθεντικότητα και την προσωπική εκφραστικότητα στη καλλιτεχνική πρακτική τους;
Είναι ιλιγγιώδεις οι ρυθμοί εξέλιξης των εργαλείων της καλλιτεχνικής τους γλώσσας και των δυνατοτήτων τους ώστε οι μετατοπίσεις και οι μετεωρισμοί επιφέρουν δυσπιστία από την ανεξέλεγκτη ή κακή χρήση του εργαλείου που αποκτά ολοένα και μεγαλύτερη δύναμη για δυστοπικές καταλήξεις. Τέλος πολλοί από τους καλλιτέχνες εμφανίζουν άγχος και ανασφάλεια για την ευρεία και ταχεία υιοθέτηση της τεχνολογίας καθώς περνούν αναλφάβητοι και απροετοίμαστοι από τις παραδοσιακές τεχνικές σε χρήση άγνωστων ανοίκειων εργαλείων.
Μπορεί ο άνθρωπος να εξοικειωθεί εύκολα με μηχανικά παραγόμενες εικόνες ή του είναι εντελώς ανοίκειες
και του προκαλούν σύγχυση και αποπροσανατολισμό και εντέλει επιδρούν αρνητικά και στον ψυχισμό του;
Η αντίδραση του ανθρώπου στις μηχανικά παραγόμενες εικόνες επίσης ποικίλλει. Άλλοι τις βρίσκουν συναρπαστικές, εκτιμούν την καινοτομία και τη δημιουργικότητα πίσω από αυτές, ενώ άλλοι δυσφορούν στο να συνδυάσουν την τεχνητή παραγωγή με τις παραδοσιακές αισθητικές και πολιτισμικές τους προσδοκίες.
Οι μηχανικά παραγόμενες εικόνες, προκαλούν μία μετατόπιση που ερμηνεύεται ως σύγχυση του πραγματικού με το εικονικό με όρους αποπροσανατολισμού και απώλειας, μεταβάλλοντας, με την πάροδο του χρόνου, τη συστατική διαμόρφωση του ανθρώπινου αισθητηρίου. Ο μετασχηματισμός αυτός της όρασης και της ορατότητας βασισμένος στη μηχανή, συνοδεύεται από την αυτοματοποίηση της αντίληψης.
Οι αντιθέσεις που προκύπτουν μεταξύ του υλικού οικείου και του ψηφιακού ανοίκειου εντοπίζονται από μία «ready-to-hand» σε μία κατάσταση «present-at-hand» κατά Heidegger και Dourish. Με αυτόν τον τρόπο, διαπραγματεύονται το όριο μεταξύ οικειότητας και ανοικειότητας, μεταξύ συνειδητής σκέψης, κριτικής προσέγγισης και ασυνείδητης μηχανικής πρόσληψης, κατά την οποία τα εργαλεία ή τα αντικείμενα υποχωρούν από τη συνειδητή ανθρώπινη αντίληψη και λειτουργούν ως αόρατες προεκτάσεις του εαυτού.
Ερχόμενος πλέον ο άνθρωπος αντιμέτωπος με αυτού του είδους τη «μεταφωτογραφία» μπορεί να
ισορροπήσει ανάμεσα στο πραγματικό και το φανταστικό, το ψευδές και το αληθές; Μπορεί πλέον να
βασίζεται στην 'αλήθεια' της οπτικής πληροφορίας όπως παλιά;
Η δυνατότητα της τεχνητής νοημοσύνης να δημιουργεί εικόνες που μπορεί να φαίνονται πραγματικές μπορεί
να προκαλέσει αλλαγές στον τρόπο που ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται και ερμηνεύει την οπτική πληροφορία. Η
διαχωριστική γραμμή μεταξύ του πραγματικού και του φανταστικού μπορεί να εκτοπιστεί, και η αντίληψη της
«αλήθειας» μπορεί να αλλοιωθεί οδηγώντας σε μια αναδιαμόρφωση της εμπιστοσύνης που έχει ο άνθρωπος
στην οπτική πληροφορία.
Σήμερα στη βιομηχανία απεικόνισης, ο όρος «φωτο γραφία» μετασχηματίζεται, καθώς η μέθοδος παραγωγής της υπερβαίνει την καθαρή γραφή με φως. Πλέον ο συμπεριλαμβανόμενος αλγοριθμικός υπολογισμός και οι πρακτικές που εισάγονται, έχουν τη δυνατότητα να δημιουργήσουν κάτι που μοιάζει με φωτογραφία στον ανθρώπινο παρατηρητή, αλλά που όμως αποτελεί εννοιολογικό συμπύκνωμα απεικόνισης πολλών επικαλυπτόμενων παραμετροποιημένων χαρακτηριστικών.
Η φωτογραφία που είχε επιτύχει με το «πάγωμα του χρόνου», να κάνει τον χρόνο ορατό, να τον στερεώσει, αποτυπώνοντάς τον σε διαφορετικές επιφάνειες και με το καδράρισμα επηρέαζε την τροπικότητά μας για τη γνώση της κοινωνίας, τώρα από «μολύβι της φύσης» και «καθρέφτης του κόσμου», στη «μεταφωτογραφία», ακολουθώντας αλλοιωμένες πρακτικές θέασης και καταγραφής και δημιουργίας εικόνων, αποποιείται το ρόλο της ως σύλληψη του πραγματικού. Δεν μπορούμε να μιλήσουμε για τον θάνατο της φωτογραφίας, καθώς κατέχει θεμελιώδη ρόλο στην ανάδυση της σύγχρονης δυτικής υποκειμενικότητας και των σχετιζόμενων τρόπων αντίληψης και γνώσης, αλλά ο ρόλος της «μεταφωτογραφίας» έχει σοβαρές συνέπειες στην εικόνα του Εαυτού, την άποψή μας για το ανθρώπινο και το όραμά μας για το αύριο.
Υπηρετεί η «μεταφωτογραφία» την ανάγκη της ανθρώπινης φαντασίωσης για ενοποίηση του κατακερματισμένου κόσμου; Καταφέρνει να διαμορφώσει την εικόνα για τον εαυτό μας, την κοινωνία και την πολιτική μας και τη θέση μας μέσα στον κόσμο;
Ο μη-ενσώματος χαρακτήρας της "μεταφωτογραφίας" που παράγεται από την τεχνητή νοημοσύνη , διαμορφώνει όλο και περισσότερο την εικόνα για τον εαυτό μας, την κοινωνία και την πολιτική μας, λειτουργεί ως ενεργός παράγοντας στη διαμόρφωση τόσο του «εμείς» όσο και του «κόσμου».
Η σημερινή άνοδος της «μεταφωτογραφίας», εμφανίζεται ως αποτέλεσμα της ανάπτυξης φαντασίωσης της ενοποίησης του κόσμου, σε συνδυασμό με τη διευκόλυνση της ιμπεριαλιστικής πολιτικής, την αυξημένη ροή αγαθών, υπηρεσιών και ανθρώπων, την αποϋλοποίηση του «κόσμου», τον αυτοματισμό της εργασίας αλλά και της αναψυχής και τέλος την επικείμενη πλανητική απειλή.
Η ανάγκη προάσπισης του δικαιώματος στην ιδιωτικότητα γίνεται επιτακτική. Η Shoshana Zuboff (2015) εισάγει τον όρο «Καπιταλισμός της Επιτήρησης» (Surveillance Capitalism), για να αναφερθεί στη συσσώρευση κέρδους μέσω της χρήσης δεδομένων και ο David Lyon (1994), τον όρο «Ηλεκτρονικό Πανοπτικό» (Electronic Panopticon) με τον οποίο περιγράφει το πανοπτικό μοντέλο εξουσίας με χαρακτηριστικά όπως η επιβολή μιας κανονιστικής πειθαρχίας. Η υπερβάλλουσα ορατότητα του υποκειμένου και η συσσώρευση πληροφοριών από τα προφίλ των χρηστών τροφοδοτεί την παράνομη αγορά προσωπικών δεδομένων, προωθώντας την εμπορευματοποίησή τους από τις ιδιοκτήτριες εταιρίες των πλατφορμών κοινωνικής δικτύωσης.
Όπως αναφέρει ο συγγραφέας και φιλόσοφος Vilém Flusser, οι φωτογραφίες προσφέρουν μια εικόνα της σύγχρονης παγκοσμιοποιημένης ανθρώπινης κοινότητας και μέσω του τεχνικού μηχανισμού γινόμαστε λειτουργοί της, η τρέχουσα τεχνοεπιστημονική συγκυρία, αλλάζει ριζικά τα συστατικά της στοιχεία ή ακόμη και επανασχεδιάζει και επαναπρογραμματίζει τις τεχνικές και αισθητηριακές παραμέτρους της.
Ενώ παλαιότερα η φωτογραφία τεμάχιζε το πραγματικό και το απέδιδε σε εικόνα, αποπειρώμενη ταυτόχρονα να συλλάβει, το συμβολικό πλαίσιο του λόγου, την ανθρώπινη επιθυμία, να δει πέραν της πραγματικότητας, πέραν της εικόνας, τώρα η νέα αυτή τεχνολογία μέσω της «μεταφωτογραφίας» θέτει την αντίληψή μας, εκ νέου, σε μία σχοινοβασία ανάμεσα στο πραγματικό και το φανταστικό, το ψευδές και το αληθές, καθιστώντας μας ευάλωτους στη παραποίηση ή κατασκευή της οπτικής πληροφορίας. Αναδιαμορφώνει ριζικά τους τρόπους να γνωρίζουμε τον κόσμο και τον εαυτό μας. Έχει συνέπειες στην κοινωνικοπολιτική μας ύπαρξη καθώς η απεικόνιση και η φαντασία αποτελούν πλέον μέρος μιας πλανητικής υπολογιστικής αρχιτεκτονικής ενός κόσμου που περιγράφεται από τον Benjamin Bratton ως «η στοίβα», αποτελούμενη από ανθρώπους από διαφορετικές γεωπολιτικές τοποθεσίες, ως πολίτες του ενιαίου αυτού μορφώματος.
